Sáng ngày 17/12/2024, Viện Văn học tổ chức buổi trao đổi về chủ đề sự lưu hành và tiếp nhận văn học sắc tình Trung Quốc thời trung đại ở Pháp và Việt Nam. Buổi trao đổi đã diễn ra trong không khí ấm áp, sôi nổi với sự tham gia của hai diễn giả – Giáo sư Pierre Kaser (Khoa Nghiên cứu Châu Á, Đại học Aix-Marseille, Pháp) và Tiến sĩ Phạm Văn Ánh (Viện Văn học) – cùng các nhà khoa học, dịch giả, giảng viên, nghiên cứu sinh và sinh viên đến từ các viện nghiên cứu, trường đại học trong nước và quốc tế như Viện Văn học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội), Trường Đại học Kwansei Gakuin (Nhật Bản)…
Buổi trao đổi được điều hành bởi nhà nghiên cứu Quách Thị Thu Hiền – Phó Trưởng phòng Văn học Việt Nam Cổ – Trung đại và Dân gian (Viện Văn học). Phụ trách dịch thuật trong sự kiện này là PGS.TS. Phùng Ngọc Kiên (Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội) và ThS. Mai Thị Thu Huyền (Viện Văn học).
Mở đầu buổi trao đổi, nhà nghiên cứu Quách Thị Thu Hiền chia sẻ về việc lựa chọn văn học sắc tình Trung Quốc thời trung đại làm chủ đề thảo luận. Văn học có yếu tố sắc tình (erotic literature) vốn thường bị xếp vào loại “dâm thư”, “cấm thư” và không được triều đình phong kiến ở các nước thuộc vùng văn hóa chữ Hán thời trung đại cho phép lưu hành rộng rãi. Mặc dù vậy, văn học sắc tình vẫn phát triển mạnh mẽ ở Trung Quốc, đặc biệt là dưới hai triều Minh, Thanh. Bằng cách nào đó, những tác phẩm văn chương có yếu tố sắc tình của Trung Quốc đã du nhập vào Pháp và Việt Nam và có lượng độc giả riêng của mình. Những bản dịch và bản phóng tác của các tiểu thuyết sắc tình Trung Quốc cũng đã có mặt ở Pháp và Việt Nam. Tuy nhiên, sự lưu hành của những bản dịch và bản phóng tác từ văn học sắc tình Trung Quốc dường như không đồng nghĩa rằng những tác phẩm này đã hiển thị một cách thuận lợi ở những nơi chốn không phải là quê hương của chúng. Việc xem xét sự lưu hành và tiếp nhận văn học sắc tình Trung Quốc thời trung đại ở Pháp – một quốc gia phương Tây, và Việt Nam – một quốc gia phương Đông cũng thuộc vùng văn hóa chữ Hán như Trung Quốc – có thể gợi mở nhiều vấn đề liên quan đến văn hóa và thẩm mĩ của từng quốc gia cả ở thời trung đại lẫn hiện đại.
Giáo sư Pierre Kaser mang đến một bài thuyết trình công phu về sự hiện diện của bốn tác phẩm Kim Bình Mai, Nhục bồ đoàn, Si bà tử truyện và Đăng Thảo hòa thượng truyện trong thế giới Pháp ngữ. Như Giáo sư cho biết, văn chương tự sự Trung Quốc đã du nhập vào Pháp từ đầu thế kỷ 19, ban đầu là thông qua các bản dịch từ các bản chuyển ngữ bằng tiếng Anh hoặc tiếng Đức, sau đó là các bản dịch trực tiếp từ tiếng Hán sang tiếng Pháp. Đến cuối thế kỷ trước và đầu thế kỷ này, các bản dịch của Kim Bình Mai, Nhục bồ đoàn, Si bà tử truyện và Đăng Thảo hòa thượng truyện đã được giới thiệu và phân phối rộng rãi ở Pháp. Mặc dù vậy, điều đó không có nghĩa là những tác phẩm này đã được chuyển ngữ một cách đầy đủ và trung thành. Do nhiều nguyên nhân khác nhau, trong đó có sự hạn chế về tư liệu, phông tri thức – văn hóa của dịch giả, sự kiểm duyệt trong quá trình xuất bản, bốn tiểu thuyết này đã có lúc bị lược dịch, dịch nhầm, hoặc có cả những Hán tự xuất hiện trong văn bản để thay thế cho các từ/ cụm từ nhạy cảm. Trong khi Kim Bình Mai và Nhục bồ đoàn được đón nhận một cách nồng hậu tại Pháp, hai tiểu thuyết còn lại là Si bà tử truyện và Đăng Thảo hòa thượng truyện vẫn lưu hành trong một cộng đồng độc giả khá hạn chế, dù chúng đã được nhà xuất bản ấn hành dưới dạng sách bỏ túi với mong muốn đẩy mạnh lượng sách được tiêu thụ. Giáo sư Kaser bày tỏ niềm mong đợi đối với những bản dịch mới của các tiểu thuyết này và những tiểu thuyết khác của văn học Trung Quốc, bất kể là chúng có yếu tố sắc tình hay không, để qua đó, người Pháp có thể làm quen với các thành tố của một nền văn hóa rất khác với nền văn hóa của mình.
Bài thuyết trình của Tiến sĩ Phạm Văn Ánh về sự hiện diện của Hoa viên kỳ ngộ tập tại Việt Nam đã cung cấp một đối trọng thú vị để so sánh với cách Kim Bình Mai, Nhục bồ đoàn, Si bà tử truyện và Đăng Thảo hòa thượng truyện được lưu hành và tiếp nhận ở nước Pháp mà Giáo sư Kaser đã trình bày. Theo quan sát của TS. Phạm Văn Ánh, không có nhiều tiểu thuyết sắc tình trong văn học Việt Nam thế kỷ X – XIX và ở những tác phẩm có sự xuất hiện yếu tố này, người viết thường dùng bút pháp ước lệ hoặc ngụy trang tác phẩm bằng màu sắc kì ảo, ma quái. Trong bối cảnh đó, Hoa viên kỳ ngộ tập là một trường hợp đặc biệt của văn học trung đại Việt Nam khi những yếu tố sắc tình, sắc dục được mô tả một cách trực tiếp và mạnh bạo. Mặc dù vậy, khảo sát công phu của TS. Phạm Văn Ánh cho thấy Hoa viên kỳ ngộ tập đã vay mượn khá nhiều mô típ, tình tiết, nhân vật từ bốn truyện Tầm phương nhã tập, Lưu sinh mịch liên ký, Lan hội Long Trì lục và Chung tình lệ tập trong bộ tiểu thuyết Quốc sắc thiên hương của Ngô Kính Sở (đời Minh, Trung Quốc). Về phần mình, tác giả của Hoa viên kỳ ngộ tập cũng có nhiều sáng tạo mới mẻ như tổ chức lại cốt truyện, Việt hóa, giản hóa và nhã hóa tác phẩm, nhờ đó, ngay cả những tiết đoạn miêu tả dục tình của các nhân vật cũng không gây ấn tượng về sự tục tĩu thô bỉ. Sự tiếp nhận và sáng tân của tác giả Hoa viên kỳ ngộ tập là căn cứ để TS. Phạm Văn Ánh nhận định rằng tác phẩm này mặc dù là “viết lại” nhưng ở nhiều phương diện, nó đã vượt lên một tầm cao mới so với bản gốc. Từ trường hợp Hoa viên kỳ ngộ tập, diễn giả bàn sâu hơn về những trường hợp hiếm hoi khác có yếu tố sắc tình của văn học Việt Nam như Chuyện kỳ ngộ ở trại Tây trong tập Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ. Yếu tố ma quái, kì ảo cùng tiếng nói đạo lý trong lời bình ở cuối truyện ngắn này; sự tồn tại trong tình trạng khuyết danh của Hoa viên kỳ ngộ tập; và việc văn học sắc tình không phát triển ở Việt Nam thời trung đại là những căn cứ để TS. Phạm Văn Ánh nhận định rằng người cầm bút (chủ yếu là nhà nho) vẫn bị ước thúc trong những luật lệ văn học và thiết chế văn hóa ở Việt Nam thời trung đại.
Hai bài thuyết trình về sự lưu hành và tiếp nhận tiểu thuyết sắc tình Trung Quốc thời trung đại ở Pháp và Việt Nam đã mở ra một cuộc thảo luận sôi nổi tại hội trường với nhiều câu hỏi và nhận định thú vị đến từ TS. Trần Thị Hải Yến, TS. Phạm Thị Thu Hương, TS. Đỗ Hải Ninh (Viện Văn học); PGS.TS. Phùng Ngọc Kiên, TS. Đỗ Thu Hiền (Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn); TS. Trần Hạnh Mai (Trường Đại học Sư phạm Hà Nội); TS. Trương Hồng Quang (CHLB Đức)… Cuộc thảo luận về những câu chuyện, những số phận được đề cập đến trong các tiểu thuyết sắc tình Trung Quốc và sự hiện diện của những bản dịch/ bản phóng tác từ các tiểu thuyết đó ở những không gian văn hóa khác nhau đã gợi lên nhiều suy nghĩ về thân phận của phụ nữ/ số ít, quyền tự chủ tính dục… – những vấn đề không hẳn đã được nhìn nhận thấu đáo, thỏa đáng ở thời hiện đại.
Kết thúc buổi trao đổi, nhà nghiên cứu Quách Thị Thu Hiền gửi lời cảm ơn chân thành tới hai diễn giả, phiên dịch viên, các nhà khoa học, giảng viên, nghiên cứu sinh và những bạn đọc yêu văn chương đã ngồi lại hội trường đến hơn 12 giờ trưa và cùng tạo nên một sự kiện học thuật vô cùng ý nghĩa và đáng nhớ của Viện Văn học.
